ATTİLÂ İLHAN 100 YAŞINDA

“Kaptan” Attilâ İlhan’ı  20 yıl önce sonsuzluğa uğurlamıştık. Ancak 0;şair, yazar, düşünür, gazeteci, senarist ve eleştirmen  nitelikleriyle 100 yaşında aramızda yaşıyor.

İzin verirseniz Attilâ İlhan’ın düşün dünyasıyla ilgili irdelememe  geçmeden önce yaşamımda onur duyduğum  bir anımı anlatmak isterim.

Attilâ İlhan’ı,üniversite çağlarımda millici  sol temelinde gerçeği arayan her İzmirli genç gibi “Demokrat İzmir Gazetesi” ile tanımıştım. Sonra “Hangi Sol” kitabıyla başlamak üzere tüm roman ve kitaplarının müptelası olmuştum.

Attilâ İlhan,Demokrat İzmir Gazetesi’nde başyazarlığı sonrası,düşün dünyasında giderek başat bir rol oynamıştı. Bu özeliğini, aralarında Prof.Dr.Ercan Kızılay’n da bulunduğu  bir grup akademisyen arkadaşımızla Ege Üniversite tarafından bir fahri doktora verilmesiyle  süslemek istemiştik.

Önerimizi,2004 yılında dönemin Ege Üniversitesi Rektörü  Prof.Dr.Ülkü Bayındır’a götürmüştük.

Bayındır isteğimizi memnuniyet ile karşılamış  ve o gece Attilâ İlhan’a telefon etmiştim.

Kendisi, önce alçak gönüllülük göstererek önerimi kabul etmemişti.

Daha sonra araya Erol Manisalı Hocayı koymuş, O’nunla ilettiğim önerime olumlu cevap vermişti.Olayın daha ayrıntısını arkadaşım Hüseyin Yurttaş, bir eserinde de kaleme almıştı.

Attilâ İlhan, 2004 yılında Ege Üniversitesi’nden fahri doktora unvanını aldığı törende, konuşmasını, “Parola Vatan, İşareti Namus” diye bitirmişti.

İçinde yaşadığımız günlerde, Türkiye’deki her yurttaşın, bu ikisini korumak gibi bir görevi olduğunu bize hatırlatmıştı.

Attilâ İlhan Nasıl Bir İnsandı?

Attilâ İlhan; şair, yazar, düşünür, gazeteci, senarist ve eleştirmendi.  Şairliği açısından da yaşadığı dönemin olduğu kadar günümüz şairlerinin de ustası idi. Edebiyat eleştirmenleri, devrimci benliğinin yapısında olabildiğince romantik kişiliğini de öne çıkardığını belirtiyorlar. Örneğin“Üçüncü Şahsın Şiiri”nin  bir dizesinde; “ ‘Gözlerin gözlerime değince/felaketim olurdu ağlardım/ beni sevmiyordun bilirdim/ bir sevdiğin vardı duyardım/ Ömür biter, şiir bitmez, devrim sürer, dostluklar tükenmez.” diyordu. 

Bu özelliklerini arttırarak sıralayabiliriz.

Ancak, bütün bunların ötesinde, bir fikir ve eylem adamıydı. Buradan, Attilâ İlhan’ın kimliğini ve ideolojisini irdelerken, söylenecek iki sözcük öne çıkıyor.

O, bir sosyalist ve bir Kemalist’ti.

O, “Bir sosyalistin, Marksizm yöntemini kendi ulusal koşullarına uygulayarak çıkaracağı yorumlar önemlidir. Sağdan soldan alacağı bilgilerle bu iş olmaz. Halkının kabul edeceği formülü bulması lazım. Her ulus, kendi sosyalizmini üretmek zorunda. Sonra, sosyalizmler arasında bir anlaşmaya, belki uluslararası bir sosyalizme gidilebilir” diyor (1) ve ekliyordu: “Üreticilerin özgür ve eşit ortaklığı esasına bağlı bir sosyalizm zorunludur. Bu sosyalizm insancıl ve özgürlükçü olacaktır” (2).

Attilâ İlhan, öz olarak bunları yazdığı “Hangi Sol” kitabından sonra, Sovyet ve Çin yanlısı sosyalist yaklaşımlar tarafından yoğun eleştiriye uğradı. Ancak zaman, Attilâ İlhan’ı haklı çıkardı.

Attilâ İlhan; “sosyalizm için, işçi sınıfıyla, emeği ile geçinenlerle irtibat kurmak gerekiyor, fakat şu anda, en önemlisi Kemalist Devrimin ana ilkelerine sahip çıkan herkesle işbirliği yapıp, tam bağımsızlığı kazanmak zorunluluğu vardır.

Birinci iş bu” diyor ve ekliyordu: “Şimdi çok net olan hâkim çelişkinin ne olduğudur. Hâkim çelişki, mazlumlarla zalimler arasında yani, emperyalizmin ezdiği halklar ile emperyalistler arasındadır. Şu anda, toplumsal anlamda çelişki proletarya ile burjuvazi arasında değildir. Neden değildir? Batılı proletarya, Batılı burjuvazi ile işbirliği yaparak, doğu halklarını soyuyor. Soygundan, Batılı işçi de kazanıyor. Hâkim çelişki bu olunca, nerede olacağız, çok belli. Kemalist’i de, sosyalisti de, liberali de, Türkçüsü de, burada olmak zorunda” (1).

Attilâ İlhan’ın, Emperyalizme Karşı Tavrının İdeolojik Temeli; Mustafa Kemal Atatürk İle Mirseyit Sultan Galiyev’den  Mi Beslendi?

Attilâ İlhan’ın sosyalistliği kadar, son yıllarda özellikle kitleler önünde daha etkin bir şekilde ortaya çıkan kimliği de, Kemalizm’in bir bileşkesi olan “Antiemperyalist Kimliği” idi.

Attilâ İlhan’ın, emperyalizme karşı tavrının ideolojik temelinin; Mustafa Kemal Atatürk ile Mirseyit Sultan Galiyev’den beslendiğini biliyoruz.

Bu anlamda, Anadolu ihtilali tezleri ile Galiyev tezleri arasındaki benzerliğe ilk dikkati çeken fikir adamı, Türkiye’de Attilâ İlhan olmuştur.

Sultan Galiyev hakkında Attilâ İlhan “Galiyev, Marksizm ile ulusallığı bağdaştıran Türk asıllı bir Sovyet devrimcisi idi”(3) diyor.

Galiyev’in, ”…Batı proletaryasından hayır yoktur. Devrim mutlaka, mazlum ülkelerden, yani yarı sömürge ya da sömürge durumuna indirgenmiş doğu ülkelerinden gelecektir” şeklinde öngörüsü olduğunu biliyoruz (4; 5).

Attilâ İlhan’a göre, Mustafa Kemal Atatürk’ün söyledikleri daha farklı sayılmaz. Atatürk’ün: “…Şark’tan, şimdi doğacak olan güneşe bakınız. Bugün, günün ağardığını nasıl görüyorsam, uzaktan bütün şark milletlerinin de uyanışlarını öyle görüyorum. İstiklal ve hürriyetine kavuşacak olan çok kardeş millet vardır” sözünde olduğu gibi, bu görüşleri daha şairane ifade ettiğini söyler.

Geçtiğimiz 20 yy, bu gerçeğin yüzyılı olmadı mı? Çin, Hindistan, Vietnam, Küba, Cezayir, Tunus bu anlamda, az gelişmişlerin emperyalizme karşı verdikleri kurtuluş savaşlarından sonra ortaya çıkmadılar mı?

Attilâ İlhan’ın, emperyalizme karşı tavrında öne aldığı bir yaklaşım da, bölücülük ve etnikçiliğe hiçbir zaman onay vermemesiydi.

Attilâ lhan bir Kemalist’ti.

Ancak, Kemalizm’i yorumlaması ve algılaması da oldukça farklıydı. Burada, Atatürkçülüğü, Tanzimat ilericiliğinin bir devamı niteliğinde gören Batıcılara karşı çıktığı ve Atatürk’ün Batıcı değil, çağdaşlıktan yana olduğunu hep söyledi (6). Batılaşma yaklaşımını, Avrupa merkezli bir ırkçılık olarak gördü. Bu anlamda, Batıya bakış açısının nasıl olması gerektiğini sorguladı, Batıya akıl ile bakılmasını önerdi ve “… Batıda evrensel olan yöntemdir; Yöntem, bilim demektir, bilimsel düşünce demektir. Bilimin, doğulusu ve batılısı olmaz” dedi (7).

Attilâ İlhan, bir Doğulu Aydın olduğunu söyledi. Bununla birlikte, doğulu olmayı geleneksel ümmet kültürüne sahip çıkmak olarak algılamadı, Selçuklu ve Osmanlı kültürünün üstüne inşa edilen laik ve demokratik ulusal bileşimi öngördü.

Bu anlamda İslamcı tarikatlara karşı çıktığı gibi, emperyalizmin ve Hıristiyanlığın köprübaşları olarak kabul ettiği yabancı okullarına ve misyonerlik çalışmalarına karşı çıktı.

Buna koşut olarak, Atatürkçülüğü laiklik ile sınırlamaya çalışan, işbirlikçi, laik ve bürokratik görüşlere karşı, halkçı, devletçi ve devrimci özü ortaya çıkaran Atatürkçülüğü savundu.

Attilâ İlhan; “.. Çağdaş ve ulusal olabilmek, ıslahatçı değil, inkılapçı olabilmek demektir. Yani milletin, çağdaş kültür sentezini, ulusallığında üretebilmek, üstelik yalnız ve sadece kendi gücüne güvenerek yapmak” özetle O “Alafrangalık ya da alaturkalık yerine, çağdaşlık ve ulusallık” diyordu (7).

Attilâ İlhan, burada aydın kimliğini de sorgular. O’na göre, “…Çağdaş aydının birinci görevi, sağdaki soldaki müminlere karşı sağlıklı kuşkunun, yani aklın soru işaretlerini sorgulamak! Bunu yapmadı mı, ister solun en ileri ucunda olduğunu söylesin, az gelişmişlikte patinaj yapıyor demektir. Çünkü ilericilik, bir inanç işi değil, bilinç işidir. Yani yöntemdir.”

Attilâ İlhan, geçmişte Türkiye’de sol ve sağdaki kimi aydın geçinenlerin iki puttan -Amerika Birleşik Devletleri ve Sovyetler Birliği- birine iman ettiklerini anlatır, Sovyetler Birliği’ne iman eden kimilerinin ise bugün saf değiştirerek Batıya iman ettiğini “Dönek Bereketi”nde anlatır (9).

Attilâ İlhan, Batıcı Aydın tipinin kökenini, Tanzimat ilericiliği ile eşdeğer tuttuğu İnönü döneminde uygulanan “eğitim politikalarına” bağlar.

İnönü’nün Atatürk’ün yaratma çabası içinde olduğu ulusal kültür arayışından uzaklaştığını belirtir ve şöyle der “… 1940’ta Yunan-Latin tabanına dönülmüştür. Bunun Tanzimatçılık demek olduğu çok güzel gizlendi, büyük bir ilericilik gibi sunuldu ve 1941’den itibaren de milli eğitim, milli olmaktan çıkarıldı. Aynı zamanda hem dini eğitime fırsat verildi, hem yeniden sömürge okulları memleketin her tarafında pıtrak gibi bitmeye başladı. Soğuk savaş buna tüy dikti. Türkiye’nin İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra teorik olarak yalnız kalması, o zamankileri dehşete düşürdüğü için kendilerini büsbütün Anglo-Saksonların kucağına attılar. Ne oldu? Türkiye, 1960’lara doğru tekrar eskiden olduğu gibi komprador tipli aydın, komprador tipli tüccar, komprador tipli sanayici yetiştirmeye başlamıştır.”

Attila İlhan, komprador tipi aydın yetiştirmeyi önlemek için, ulusallığını kaybetmiş eğitim ve öğretimin, yeniden ulusallaşması gerektiğini öngörür ve “…İlk önce ecnebi okullarının ortadan kaldırılması lazım. Yabancı dilde eğitim yapan devlet okullarının da kapatılması lazım. Yabancı dil öğretsinler ama başka yollarla öğretsinler” der (8).

Attilâ İlhan, komprador kültürün komprador ekonomiden kaynaklandığını dile getiren bir diyalektik ustasıydı.

O, “… Türkiye ekonomisi, Amerika Birleşik Devletleri ve Avrupa Birliği denetimindeki Uluslararası Para Fonu ve Dünya Bankası marifetiyle, komprador ekonomiye dönmüş durumdadır. Komprador ekonominin başını çeken de TÜSİAD’dır” der ve ekler;

“… AB ile Gümrük Birliği kurma rezaletini mutlaka ortadan kaldırmamız lazım. Bu anlaşmanın 1838’de İngilizlerle yaptığımız Ticaret Antlaşması ile arasında hiçbir fark yok. AB’ye karşı ticari ve iktisadi alanda tedbirler almak lazım. Bizim ekonomimiz acente ekonomisi değil. Bizim ekonomimiz ulusal, kendi kendini yaratan ekonomi. Mustafa Kemal Paşa, Etibank’ı, Sümerbank’ı ortaya çıkardı. Biz, kendi sanayimizi kuruyorduk. Şimdi o sanayiler, o fabrikalar elimizden alınıyor. …Kompradorluk, gerçekte sömürgeleşme yolunda bir acente mantığının bir ülkenin her şeyine hâkim olmasıdır. Yani, orada ulusal hiçbir şey kalmaz. Ulusal olan her şey, ikinci plana atılır. Yabancının değer ölçüleri hâkim olur. Sen onların acentesi olarak görev yaparsın. Edebiyattan tut politikaya, ekonomiden tut bilime kadar böyle olmuştur” (8).

Attilâ İlhan, 20. yüzyılın basında olduğu gibi 21. yüzyılın başında yaşanan olumsuzlukların kapitalist emperyalizmden kaynaklandığını sürekli tekrarladı, yazdı ve söyledi. Bu bağlamda kaleme aldığı “Hangi Küreselleşme” kitabında şöyle der; “Küreselleşme, uluslararası büyük şirketlerin dünyayı bir güzel sömürmesi için düşünülmüş yeni bir sistemdir” (10).

Küreselleşme politikaları bağlamında Batı’nın Türkiye’ye biçtiği siyasi rejimin, ılımlı İslam olduğunu da ilk dile getiren yazar yine İlhan oldu (11).

Bu ideoloji ile Batının, feodal-ümmet kültürünü yeniden hortlatarak, Türkiye ekonomisini daha kolay denetim altına alabilmeyi hedeflediğini belirtti. “İşte, alafranga-arabesk liberallerimizin bir türlü hikmetini anlayamadıkları ılımlı İslam’a yeşil ışık düşüncesi buradan kaynaklanıyor” diye yazdı (10).

Attilâ İlhan, her şeyden önce başta da söylemeye çalıştığım gibi bir sosyalist ve bir Kemalist’ti. Bu bağlamda emperyalizmin yeni yüzü küreselleştirmeye karşı çıktı. Yazı ve söyleşilerinde umudunu hiç kaybetmedi. Emperyalizme ve onların işbirlikçilerine karşı direnmenin mümkün olabileceğini belirtti. Bunu gerçekleştirmek için, kendini yurttaş sayan ve bu memlekette bağımsız yaşamak isteyen herkesin aynı safta olması gerektiğini dile getirdi.

Attilâ İlhan’ın bu yaklaşımları toplumumuzda yeterli yankı buldu mu? Cenaze törenine katılan insanların sayısına ve kimliklerine bakıldığında bu yankının ortaya çıktığını rahatlıkla söyleyebiliriz. İnsanlarımız, O’nun dile getirdiği dip dalgasının bir göstergesi gibiydiler.

An geldi, “Parola vatan, işareti namus” diyen  Attilâ İlhan da öldü. Anısına sahip çıkmak; Türkiye’ye ve Cumhuriyet’e sahip çıkmaktır. Bu nedenle, Attilâ İlhan hep yaşayacak.

Kaynaklar

1. İlhan, A., 2001. Vatan Ve Namus, İleri, Sayı 2, Ocak-Şubat.
2. İlhan, A., 1970. Hangi Sol (Anılar ve Acılar) Varlık Yayınları.
3. İlhan, A., 2000. Sultan Galiyev Avrasya’da Dolaşan Hayalet, Cumhuriyet Söyleşileri, Bilgi Yayınevi.
4. Kakınç, H., 2004. Sultan Galiyev ve Milli Komünizm, Bulut Yayınları.
5. Kakınç, H., 2004. Destansı Kuramcı Sultan Galiyev (Korumlu Külliyat), Bulut Yayınları.
6. İlhan, A., 1995. Hangi Atatürk (Anılar ve Acılar) Bilgi Yayınevi.
7. İlhan, A., 1995. Hangi Laiklik (Anılar ve Acılar) Bilgi Yayınevi.
8. İlhan, A., 2002. Uşaklığın Zirvesindeki Komprator Aydınlar, İleri, Sayı 9, Mart-Nisan.
9. İlhan, A., 2002. Dönek Bereketi, Cumhuriyet Söyleşileri, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
10. İlhan, A., 1997. Hangi Küreselleşme, Bilgi Yayınevi.
11. İlhan, A., 1998. “..Bir Sap Kırmızı Karanfil”, Cumhuriyet Söyleşileri 1, Bilgi Yayınevi.